Hümanizm nedir, ne demektir ...

Kelime, 15. yüzyılda Italya'da kullanılan studia humanitatis ifadesinden türetilmiştir. Studia humanitatis: gramer, tarih, retorik, şiir ve ahlak felsefesi gibi klasik bilgi dallarının bütünü; amacı: ahenkle yetiştirilmiş insan, örneği: Yunan ve Roma kültürü. O dönemde hümanizm Yunan ve Roma kültürünü - başta tercümelerle olmak üzere - tanıtıp eğitim için kullanmak isteyen bir cehdin adıdır. Ancak ilk tercümeler daha eskilere dayanır. Din adamları Hıristiyanlığın ilk çağlarından beri Greko-Latin kültürüyle meşgul olmuşlardır. 1178 yılında Walter von St. Viktor buna karşı çıkmış ve Hıristiyan din adamlarının, antik yazarlarla değil, tanrısal olanla uğraşmaları gerektiğini savunmuştur. Greko-Latin kültürüyle Hıristiyanlık arasındaki çatışmanın bir göstergesidir bu aynı zamanda. Bu çatışma ileride hümanizm ile Hıristiyanlık çatışmasına dönüşecektir. Nitekim 14. yüzyılda artık Greko-Latin çağla uğraşanların çoğunluğu dinadamı değildir, en meşhurları: Petrarca ve Boccacio.

Bu çalışmalar neticesinde Greko-Latin çağ, örnek ve kıstas olmuştur. Edebi alanda Greko-Latin çağ taklitçiliği başlamıştır. Bu o kadar ileri gitmiştir ki, bazı yazarlar isimlerini latinceleştirmişlerdir: Vogel yerine Vogelius.

Başta Greko-Latin çağla Hıristiyanlığı uzlaştırmaya çalışan (Erasmus, Mirandola), yer yer dini daha serbest yorumlayan hümanizm, zamanla Hıristiyanlığa karşı bir akım olmuştur. O kadar ki, 1840'da Feuerbach, hümanizm, teolojinin nefyi olma hasebiyle yeni çağın özüdür, diyebilmiştir. Artık hümanizm, insanın tarihi belirlemesidir. Din de insan kaynaklıdır. Bu mülhit hümanizm, demokratik, cumhuriyetçi ve hürriyetçi düşüncenin temelini oluşturur. Hümanizm, endüstrializmin bir neticesidir, aklın doğayı aşmasıdır, demokrasiyle, halkın ve insanlığın hakimiyetiyle eş anlamlıdır, diyor Fröbel (1847). Fröbel'e göre demokrasi, hümanizmin tesis edilmiş şeklidir.

Hümanizmin amacı, hür insandır, insanın, varlığını hür ve insancıl sürdürebilmesidir. İdeal insan, genel kültürü haiz, aydınlanmış, mesleğinde başarılı, siyasi bilince sahip olan yurttaştır. Ruge daha ileri giderek bir dünya vatandaşlığını savunur: Hümanizmin yeni şekli, evrensel bir devlet amaçlar. Bu evrensel ülkede halklar sadece birer eyalettirler.

Hümanizmin bu evrensel tanımı sosyalistler tarafından kullanılır. 1840'larda hümanizm, sosyalizm, demokrasi, komünizm, bir arada zikredilir. Hess'e göre (1845) Fransa'da hümanizmi proletarya temsil eder; hümanizmin ilkelerine uygun olan hayat, bencil, şahsi çıkarların ortadan kalktığı hayattır.

Marks, bu tanımdan yola çıkarak, hümanizmi, şahsi mülkiyeti ortadan kaldırmak olarak değerlendirir: kemale ermiş natüralizm = hümanizm, kemale ermiş hümanizm = natüralizm; insanın doğayla ve insanla çatışmasının ortadan kalkması. Gerçek hümanizm öğretisi, komünizmin mantıksal temelidir, Marks ve Engels'e göre.

Nihayet 1859 yılında Voigt, hümanizm kavramını Greko-Latin çağı diriltmek isteyen bir devri tanımlamak için kullanır. Voigt'da hümanizm Hıristiyanlığa ve kiliseye karşı geliştirilmiş bir akımdır. Lügatlerde ilk kez 1862'de hümanizm bir devrin adıdır.

Çağımızda ise hümanizm yoktur, bir yığın hümanizm anlayışları vardır. Lügatlerimizde, kavramın birden çok karşılığı mevcut: muhabbeti insaniye mezhebi, teceddüdü edebî mezhebi, beşeriyete ibadet mezhebi, insancılık. Farklı farklı hümanizmalar. Bir yandan papaz barışı sağlama manasında hümanizm derken, diğer yandan - Huxleys'de olduğu gibi - bilimin ektisinde kalan ve Hıristiyanlık dinine karşı gelen bir hümanizm söz konusudur. Marksizm'e yakın yorumlar da eksik değil tabii: Sartre, Bloch. Maoistler ise hümanizmi ihtilalin parolası haline getirirler.

Bizde de durum farklı değildir. Hümanizm bir parola olmaktan öteye gitmez. Bu kadar farklı manalar taşıyan bir kavramı kullanmak hiçbir derdimizi dindirmez. Cemil Meriç haklı:

"İmanını kaybeden bir çağın dini hümanizm. Sözünü dinletmek isteyen her felsefe bu kaftana bürünmek zorunda. Marksizm'den egzistansiyalizme kadar Avrupa'nın tüm düşünce akımları hümanist. Kavramdan çok kılıf; kelime değil bukalemun."