Kolaj nedir?

Önce kübistler tarafından daha sonra da fütürist ve gerçeküstücüler tarafından bir sanatsal uygulamayı sistematikleştirmek için ortaya atılmıştır; iki aykırı öğe ya da malzeme ya da sanatsal nesne ve gerçek nesnenin kolaj aracılığıyla yakınlaşmasıdır.

Kolaj, bir biçim ya da belli bir çerçevenin içinde uyumlu bir şekilde erimiş öğeler içeren tek bir malzeme kullanılarak yapılmış plastik yapıtın estetiğine tepkidir. Malzemeleri işler, bunların oluşumundaki şiirsel eylemi tematikleştirir, ve bileşimlerinin kışkırtıcı ve rastlantısal yakınlaşmasıyla eğlenir.

Kolaj yapıtın gösterenleri yani özdekliği üzerinde bir oyundur. Beklenmedik ve görkemli olmayan malzemelerin varlığı yapıtın gösteren açılımını garanti altına alır ve bir düzen ya da bir mantığın keşfedilmesini olanaksız kılar. (Tersine, montaj aynı harçta şekillenmiş ayrımlar ileri sürecektir ve aykırı organizasyonu anlamlı olacaktır).

Nesne ve fragmanları kolajlamak bir etmeni ya da eski bir tabloyu (bkz. Duchamp Mona Liza'ya bıyık yapmıştı) alıntılama biçimidir. Bu alıntılama işleminin üst-eleştirel bir işlevi vardır, nesne ve bakışını, olgusal planı ve kendi karşısındaki mesafeyi ikiye böler.

Kolajın plastik sanattaki tüm bu özellikleri yazın ve tiyatro (metin ve sahneleme) için de geçerlidir. "Organik" ve tek bir parçadan oluşan bir yapıt yerine, dramaturg, gazete makaleleri, başka oyunlar, ses efekti kayıtları gibi tüm ufuklardan gelen metinlerin fragmanlarını kolajlar. Kolajın, tipolojisinin güç olmasına karşın, kurallarının biçemi olasıdır. Bir metafor/mecaz ekseninden yola çıkarak, kolajlanmış parçaları tematik olarak birbirine yaklaştıran ya da bunları birbirinden uzaklaştıran bir devinim saptanır. Bunlar içerik ya da özdeklikleri bakımından birbirlerine karşıt olsalar da, seyircinin sanatsal algılaması arayışı aracılığıyla bağlantılılardır. Kolajın başarısı işte bu özgün ya da basit algılamaya bağlıdır.

Dramaturjik kolajlar
Farklı kökenlerden gelen sahnesel oyun öğeleri ya da metinler arayışıdır: oyunlara kuramsal metinler, önsözler, yorumlar katar (örn. Rosencrantz and Guildenstern are Dead ve Travesties, T. Stoppard).

Sözsel kolajlar
Çoğunlukla absürd tiyatroda yaygın olan tematik "saçma sapan" (örn. Letter of Queen Victoria, Robert Wilson) ses efektleri ya da karşılıklı konuşma kırıntılarının bir araya getirilmesi sosyete basmakalıplarının kolajlanmasıdır.

Dekorda kolajlar
Uygunsuz bir nesneyi ortaya çıkartan gerçeküstücü bir esinlemenin resimsel arayışıdır. Aykırı sahnesel öğelerin yakınlaşmasıdır: örneğin, sulu bir sahnede bisiklet, ya da çadır gibi.

Oyun biçemlerinin kolajlanması
Bir çok oynama tarzının (natüralist ya da grotesk, vb.) parodisidir. Buna jestüellik eşlik eder. Heterojen malzemelerin kolajıyla (oyun, senografi, müzik, metin, vb.) yeni bir yapım oluşturan melezleme ve bozuk dil kolajlarını (kültürlerarası tiyatro) birbirinden ayırmak gerekmektedir.

Uyarlama

Bir yapıtın, bir türün diğer bir türe dönüştürülmesidir (örneğin bir romanı oyunlaştırmak). Uyarlama (ya da dramatizasyon) (aslına az çok uygun olarak ve kimi zaman da dikkate değer aralarla) süregelmiş anlatımsal (anlatı, öykü) içeriklere dayanır, buna karşılık diskursiv yapı, özellikle tamamen farklı olan sözceleme düzenine geçişte köklü bir değişime uğrar. Bir romanın sahneye, ekrana ya da televizyona uyarlanması bu şekilde gerçekleşir. Bu göstergebilimsel transfer işlemi boyunca roman, (genellikle özgün versiyonundakilerden farklı olan) diyaloglar ve çoğunlukla da teatral temsilin tüm malzemeleri (jest, imaj, müzik, vb.) kullanılarak sahnesel eylemler haline getirilir. Örnek: Camus tarafından uyarlanan Dostoyevski yapıtları.

Uyarlama, yaygın olarak "çeviri" ya da az çok aslına bağlı kalarak niteliksel değişimler anlamında kullanılmaktadır, bununla beraber bu ikisi arasında kesin olarak çizilebilecek bir sınır bulunmamaktadır. Bu durumda başlangıç metnini, yeniden geliştirilmesi için gerekli görülen ekler ve elemelerle alımlanmasının yeni bağlamına uyarlayan bir çeviri söz konusudur. Yabancı bir metni geldiği dilin dilsel ve kültürel bağlamına uyarlanarak çevirmekten ibaret olan bir işlem gibi, klasiklerin yeniden okunması da -yoğunlaşma, dışardan metin ilaveleri, yeni yorumlar-, bir uyarlamadır. Günümüzde bir çok çevirinin uyarlama başlığı altında bulunması da dikkat çekicidir, bu ise, çeviriden başlayarak dramatik yeniden yazıma kadar yapılan tüm müdahalelerin yeniden yaratı olduğunun ve bir türden diğerine aktarımın hiçbir zaman masum olmadığı ve anlam üretimini egemenliği altına aldığını doğrulama eğilimi göstermektedir.

Uyarlama aynı zamanda sahneye koyulacak metinden başlayarak yapılan dramaturjik çalışmayı da tanımlamaktadır. Burada budama, anlatının yeniden düzenlenmesi, biçemsel "yumuşatmalar", oyun kişilerinin ya da mekanların sayısının azaltılması, bazı güçlü anlar üzerinde dramatik yoğunlaşma, dışardan yapılan ekler ve metinler, yabancı etmenlerin montaj ve kolajı, sonucun değiştirilmesi, sahneleme konuşmasına bağlı olarak öykünün değiştirilmesi gibi hayal edilebilecek tüm metinsel manevralara izin vardır. Güncelleştirme ya da çeviriden farklı olarak uyarlama çok büyük bir özgürlükten yararlanmaktadır; özgün yapıtı değiştirmekten ve karşıt fikir öne sürmekten çekinmemektedir (örn. bkz. Brechtçi Shakespeare, Moliere ve Sophokles uyarlamaları ve Heiner Müller'in Prometheus gibi "çevirileri"). Uyarlamak, basit bir malzeme olarak değerlendirilen metni tamamıyla yeniden kaleme almaktır. Bu teatral uygulama gösterinin gelişimi bakımından dramaturginin öneminin bilincine varılmasına neden olmuştur.